LA AGONÍA DE FRANCIA, DE CHAVES NOGALES

Ao querido amigo Xesús Fraga, que mo recomendou vivamente

A construcción histórica da resistencia francesa quixo sempre colocar ao país veciño como un baluarte da democracia fronte ao nazismo e o fascismo. A Francia ocupada polos nazis é un deses escearios da historia recente onde nace a imaxe heroica do combatente clandestino antifascista, as máis das veces adornado con elementos case románticos. O cinema abundou nese imaxinario en moitas ocasións, no que non falta esa pequena axuda norteamericana ou británica, case sempre presentada de xeito periférico ou marxinal. Ese francés (ou francesa) de boina, montado en bicicleta, vestido con pullover escuro e chaqueta de pana ou gabardina, que vai de vila en vila, por granxas e corredoias impolutas, mantense na nosa memoria sentimental. De todo ese mundo, apenas nada ou nada da responsabilidade das propias autoridades francesas na chamada invasión alemá, apenas comentarios ou palabras sobre os propios franceses conniventes co fascismo e cos nazis, cando o máis sinxelo libro de historia apunta os alicerces desa alianza interna nunca desmentida.

Con estes antecedentes, a lectura de La agonía de Francia de Manuel Chaves Nogales supón a inversión radical dese retrato: o da Francia entregada, claudicante, colaboracionista, que permitiu, sen oposición ou con falsa, inocua e ceremoniosa resposta militar, a entrada dos nazis no seu propio país. O libro de Chaves, unha marabilla en todos os sentidos, comeza desde a cuberta dun barco que deixa o río Garona, nas ribeiras de Burdeos para enfiar rumbo a Ingalaterra. Cos recén exiliados dun París invadido, Chaves lembra, en reflexións dunha subtileza exemplar, a paulatina e inexorable derrota das forzas democráticas en mans dun pobo decidido a deixarse gañar, a confundirse co nemigo, a non plantear nin a máis mínima batalla. A análise da situación política de Francia nos anos do Fronte Popular de Léon Blum ou dos governos de Daladier, coas súas implícitas analoxías (non resaltadas, pero perfectamente aprehensibles) coa situación política española, recén vividas polo propio Chaves, intenta explicar a distancia entre o nivel intelectual da clase política francesa co designio vencido dos seus habitantes. Nunha aparente equidistancia, Chaves abomina dos totalitarismos fascista (nesa variante que el chama caporalismo, palabra hoxe case desaparecida) e comunista, pero entende con claridade que o temor a este último anima ás clases burguesas (pequeno burguesas máis ben) ou aos liberais a deixarse cair en mans do autoritarismo visceral dun Pétain ou dos propios alemáns, considerados mesmo como a salvación da Francia.

Chaves, cunha melanconía tristísima, consecuencia (como en Azaña a quen tanto admiraba) dunha desmedida e fatal confianza na capacidade deliberativa, retórica, da sociedade, vai esmiuzando o progresivo entumecemento lírico das clases intelectuais, a pasividade das clases burguesas (impagable a descripción dos ricos despreocupados, sentados nas terrazas de Burdeos ou de Biarritz, recén chegados do París invadido), a indiferencia da aristocracia e o quintacolumnismo involuntario dos comunistas, a desaparición do espíritu da Francia eterna dos valores da igualdade, fraternidade e liberdade substituido pola Francia nacionalista, a incompetencia absoluta dun exército afeito ás doadas victorias coloniais e aínda cautivo das glorias anteriores e necesitado de profunda renovación, a impaciencia dunha clase política, preparada, pero apurada por unhas circunstancias que non son quen de comprender ou de manexar, a case natural traición dos seus heroes doutrora, o desprezo polos soldados ingleses (tamén preciosa a contraposición entre o entusiasmo xuvenil destes mozos confiados nas súas posibilidades e o amargo afundimento dos franceses) que se afanan na defensa das súas propias terras.

Todo esta prodixiosa e serena reflexión sobre o lento proceso de destrucción, como sinala Chaves, de catástrofe de vinte séculos de civilización, culmina nunhas páxinas últimas excepcionais onde describe os longos atascos dun millón de parisinos que abandoan a cidade con todos os seus bens móbis, coa ausencia dun mínimo compromiso cívico, mesmo piedade, arrepiante, as avenidas baleiras do París da semana previa á chegada dos alemáns, o ambiente fúnebre e desolado dunha cidade presta a ser tomada sen resistencia polos tanques das forzas militares nazis, e o patético éxodo, non exento de inconsciencia dramática, das autoridades camiño dese Burdeos, ao cabo plataforma do obrigatorio exilio.

Chaves Nogales conclúe, nese verán de 1940, o seu duro relatorio con palabras que evocan os discursos e o pensamento de Azaña: "Francia sabe, y no ha podido olvidarlo, que hasta ahora no se ha descubierto ninguna forma de convivencia humana superior al diálogo, ni se ha encontrado un sistema de gobierno más perfecto que el de una asamblea deliberante, ni hay otro régimen de selección mejor que el de la libre concurrencia: es decir; la paz, la libertad, la democracia. En el mundo no hay más."

Este seu liberalismo radical condea a submisión francesa ao totalitarismo e desvela unha das páxinas negras da historia de Francia, en demoledora contraposición ao idílico semblante deses poucos resistentes que o relato dun tempo pasado foi colocando como marca indeleble do heroismo antifascista francés. Desde moi dentro dese mundo anterior á debacle, Chaves pinta un país en infame ruína.