* Libro da consigliare agli amanti della letteratura latina surreale. [Recensión dunha lectora]* Tutti i lettori hanno espresso quasi stupore per la ricchezza, l’eccesso di storie, personaggi, luoghi, temi. Non è un libro riassumibile e tanto meno un libro che si possa contenere in una definizione. [Grupo Lectura de Monza].* Ho abbandonato la settimana scorsa " I libri bruciano male". Troppa confusione e una storia da cercare ma non trovata. [De Facebook, Libri abbandonati]
Na páxina 248 da nova novela de Elvira Lindo, Lo que me queda por vivir, a narradora escribe: "El recuerdo todo lo literaturiza, lo sé, la nostalgia embellece lo perdido y crea símbolos donde no los hay, pero ese temor a la cursilería no debiera tampoco convertir en prosaico aquello que fue conmovedor." Cando cheguei a este punto do libro, crin chegar á xustificación principal da forma en que unha historia destas características precisa para ser contada. Ou tamén ao lugar no que a persoa que conta a súa propia vida percibe que a transcripción das emocións procedentes da lembranza do pasado conduce de xeito case inevitable a un sentimentalismo melodramático moi consciente e a unha melancólica mirada sobre o presente.
Supoño a Elvira Lindo sopesando ese risco constante ao longo do seu proceso de escrita, pero sálvao, ao meu xuízo, porque coloca toda a historia na boca da propia protagonista da historia. Deste xeito, os sentimentos saen espontáneos, ás veces sen explicación, contradictorios. A elección, ademais, dunha narración desde o punto de vista temporal pouco lineal, con idas e vidas desde os distintos pasados, permite amosar con claridade a presencia sempre confundida dos recordos, tal e como se manifestan na propia memoria da persoa que conta. Os seus recordos constitúen o peso fundamental do libro, pero estes rematan por proxectarse con moita intensidade nas distintas anécdotas do presente, dunha cotidianeidade doméstica (moi do gusto, ao meu entender, da literatura de Elvira Lindo) sempre tinguida de tristeza.
Antonia, a protagonista, unha guionista que traballa para a radio e despois para a televisión, trata de comprender os seus sentimentos. O fillo co que vive sírvelle de espello da súa inquedanza, pero tamén de exame da intensidade dos afectos. A relación co pai do neno (a quen non chama nin siquera marido) preséntase conflictiva, así como as ocasionais relacións con outro home, cuxo apelido vigués non podo non deixar de poñer: Comesaña. Estas pequenas historias amorosas son contadas a través de imaxes que procuran ser significativas e algo simbólicas e diálogos algo circulares que pretenden agochar o incertidume sentimental dos protagonistas. Eu teño que recoñecer que ese tipo de relación ás veces inexplicable, de amores que poden ser pero non son porque non se saben nin se contestan, ten moito recorrido literario dentro do xénero que antes apuntaba melodramático, pero a min sempre me resultan pouco convincentes. Aquí resultan determinantes para definir a soedade e a melancolía profunda da protagonista, pero eu sempre quedo coa sensación de non saber a causa principal de todos eses desamores.
Melancolía é, pois, a palabra que define á protagonista e á historia. Mesmo vale esa nostalxia que aparece na cita. Pero sempre o melos, esa sensación de perda, de baleiro. Perda de seres queridos, cuxa morte é narrada coa demora que necesita a asimilación intelectual deses sentimentos. Perda tamén de lugares (non sei se significativas as esceas no Lyon, p. 11, ou no Manila, p. 234) ou de obxectos (esa pequena pero tamén ilustrativa precisión sobre a mudanza do mobiliario nas casas, p. 108). A morte das persoas amadas actúa sobre a protagonista dun xeito que agora descubre esencial. Iso explica que non só se deteña de forma extraordinaria nos últimos instantes das mortes destas persoas (mesmo nos enterros: fantástico o capítulo cuarto) senón que prolongue as súas vidas ata o presente ao construirlles outra vida a carón dela, esa vida alternativa que tantas veces aparece no libro como sustitutiva da que eses seres queridos viviron. Esa parte é especialmente conmovedora, ao meu xuízo, polo modo en que debuxa de forma concreta (admitida pola protagonista a súa incapacidade para a abstracción) unha ollada, un aceno. Contribúe a elo o estilo e a sintaxe envolventes, de frases paralelísticas, como se pretendese recrear coa linguaxe esa tea melancólica que protexe ou exhibe o seu mundo.
Inevitable resulta a analoxía coa propia escritora (non vou poñer o do alter ego). Inevitable para min, polo menos, que levo lendo a Elvira Lindo desde hai moito tempo e sigo compracido as súas andanzas a través dos seus artigos que eu entendo biográficamente ficcionais. As coincidencias son notorias, pero só resultan atractivas polo que teñen, no meu caso, de compartidas por razóns de idade e mesmo de educación sentimental. Dame a veces a sensación de ser un extra nesta novela: de estar na mesa do lado no café, de xogar no billar do lado, de tomarme unhas cañas nos bares de santa Ana, de escoitar How deep is your love, de cruzarme con ela por Barquillo abaixo, de camiñar durante horas a casa do meu amigo en Madrid nos días cálidos de comezos do verán. Pero compartidas tamén porque boa parte das situacións que se describen, incluso con anécdotas máis detalladas, constituiron tamén episodios da miña infancia, como as sensacións que me producía a chegada á casa dos avós en verán, como a forma cariñosa de relacionarse coa súa tía admirada, semellante á que eu tiven coa miña tía avoa que viviu con nós de pequenos, ou como as esceas familiares creadas arredor da mesa da cociña, onde eu tamén estudiaba, facía os deberes mentres os maiores escoitaban a radio. Tamén as impresións de cando te atopas nun lugar novo, os primeiros contactos, os primeiros traballos, esa fraxilidade e medo da mocidade resultan compartidas. Poucas novelas, teño que admitir, conseguen recrear un clima tan semellante ao que eu vivín como esta, argumento e trama, obviamente moi aparte. E non sei se mellora o libro de forma obxectiva pero a min melloroume moito estes días de lectura que me souberon a ben pouco.
O libro saiu o 3 de setembro. Non sei se foi pura coincidencia, necesidade editorial ou voluntaria decisión. Pero o certo é que non hai mellor lectura para estes días en que, como ela mesma escribe, o verán está a piques de fechar. Lida con atención, advírtese que as cousas máis importantes desta emotiva historia suceden no mesmo tempo do ano en que eu lin o libro. Non sei se engade algunha emoción máis á lectura, pero cando lía “Llegaría septiembre, con su renovada energía escolar y la melancolía de los últimos días amarillos del verano”, case ao final do libro, sentín que o vento que anuncia o outono comezaba a asomar moi de noite pola xanela aberta do cuarto.
honesto, ta. (Do lat. honestus). 1. adx. Decente ou decoroso. 2. adx. Recatado, pudoroso. 3. adx. Razoable, xusto. 4. adx. Probo, recto, honrado.
Destas definicións da palabra honesto ningunha permite explicar o sentido con que os críticos de literatura, de arte ou de cinema xulgan unha obra determinada. E non só iso, senon que non son eu quen de entender que se entende por proposta, novela, libro, película honesta. Non sei se queren dicir que non é tramposa, que é o que me din os que se dedican a esto de cando en vez e entenden a palabra. Ou sexa, non engañosa, dando por suposto tanto que o autor non o pretende ser e que o lector entende que o autor non o quixo ser ou non o foi. Ou que nin o xénero, nin o contexto permita siquera dubidar de que o que alí ve o espectador ou le o lector é algo suxeito a mentira ou a engaño por non se sabe ben que camiños. Pero o ollo do crítico, ese ollo privilexiado que é crítico porque él di que é crítico, elevado un chisco alomenos por riba dos demais que quedan no nivel inferior de lectores ou de espectadores, é quen de distinguir unha obra honesta da que non o é.
Eu non sei se admiralos ou preguntarlles onde está a chave do trebello ese que lles permite recoñecer a honestidade alí onde nace, medra e morre. E logo tratar de averiguar en que consiste. Moito me temo que isto aínda é máis difícil. Honestamente.
Do vello argumentario apenas queda nada: o pérfido arcolito suplantador de especies autóctonas, a inveterada falta de política forestal (fose o que fose o que esto quixera dicir), o paulatino abandono do monte e do campo co conseguinte adeus ao cuidado das silveiras que eu lle daba ao meu amor, a estructura propietaria/societaria das terras, a mardita orografía galaica (cando leo o do macizo galego penso en Mister Xermade), a corrupta rede de contratacións para servicios de mantemento contraincendios sempre coroada coa sospeita de que os bombeiros son pirómanos que cobran por comisión de lapas, a lei da selva medieval entre camponeses na que non poden faltar palabras como envexa ou vinganza, o xullo demasiado xullo e o agosto demasiado agosto, o alegre turistilla amante do churrasco e do chourizo crioulo.
Todo isto quedou atrás. Agora o que se leva é a ecuación tolo + monte= lume. Ou sexa que en habendo monte (que o hai) e en habendo tolo ou tola (que tamén o hai) hai un risco elevado de que prenda o lume. Hai que recoñecer que esta razón resulta a máis pracenteira e a máis consolatoria. O ano pasado, uns aspirantes a Truman Capote deleitaron o final do verán nos xornais galegos con relatos estarrecedores, con foto incluida, sobre a vida tormentosa dos detidos. A ficha policial apuntaba a desvaríos mentais e a comportamentos asociais moi tranquilizadores. Coma nos contos infantís, reaccionarios case por esencia, sempre hai un tipo (ou unha tipa), o Golem, que rompe a harmonía perfecta dunha vila, dunha xente. O tipo, nos contos, aparece castigado coa morte, non sen antes pasar por torturas ou por un linchamento feroz por parte das batidas que se crean a tal efecto. Agora o sistema consiste en quitalo na prensa, coa conseguinte competición entre os representantes políticos (sen falta de ministros/as) por ver quen apunta máis alto no insulto, sen nomes iso si, non vaia ser. Desta forma, a sociedade comproba que todo funciona óptimo e o único que falla é a saúde mental dun individuo que en lugar de darse ao vicio de beber (como declaraba un deles) dalle por prender un misto en sálvase sexa a parte. A comodidade de pensar que non son eu o responsable de todo esto alivia moito a conciencia.
Agora ben, por que tolea unha persoa e tolea con esa mesma intención, nesa mesma dirección e ademáis nas mesmas datas do ano e nos mesmos sitios ou similares? Chi lo sa? Ao mellor para o ano, cando veñan as anduriñas ao noso balcón os seus niños pendurar, inventan a continuación desta historia.
A chi sorriderò se non a te. FL
A vita scriteriata de Accio Benassi é o argumento da novela de Antonio Pennacchi, Il fasciocomunista, publicada por Mondadori en 2003 e recreada libérrimamente na película Mio fratello è figlio unico. Accio Benassi é un dos moitos fillos dunha familia véneta, trasladada ao Agro Pontino nos primeiros anos do goberno de Mussolini. Mediante o sistema da bonifica (o aproveitamento agrícola de zonas pantanosas), masas de xente procedente do norte de Italia (nordeste máis ben)* colonizaron e poboaron unha zona palustre ao sul de Roma. Baixo auspicio dun racionalismo totalitario, fundouse unha cidade (Littoria, agora chamada Latina, onde naceu o autor do libro), alén dunha serie de vilas (borghi) co propósito de transformar económicamente (con grandes fincas, fábricas de azucre e anos máis tarde coa pretensión de colocar mesmo unha central nuclear, finalmente rexeitada) unha zona de sempre inhóspita. A última novela de Antonio Pennacchi, coa que acaba de gañar o Premio Strega, Canale Mussolini, trata precisamente ese éxodo masivo e o desenrolo sistemático da vida nesa parte da Italia.
Nesta novela Pennacchi coloca a un adolescente que nace na década dos 40, coa lembranza aínda viva da derrota fronte aos americanos (sucedida precisamente a poucos kilómetros da súa cidade, con decenas de miles de mortos, en Anzio, lugar do desembarco aliado), fronte aos cambios dunha sociedade que cada vez se amosa máis complexa e convulsa. A singularidade do relato de Benassi estriba en que a súa perspectiva é a dun rapaz criado na devoción do Duce, nunha cidade afecta, a pesar da derrota e dos seus crimes, ao fascismo, e nun país que trata de esquecer (e nalgúns casos combater) as cinzas de aquel réxime. Benassi milita desde moi pequeno no MSI, con escasa ou nula preparación intelectual, como un mero balilla aínda seducido polo triunfalismo e o nacionalismo fascistas. Os grupos nos que entra son pequenos e apenas dedican o tempo á política: viven a fidelidade fascista dun xeito emocional, nostálxico e algo (non moito) violento.
Os pais de Accio, dun tradicionalismo católico moi explícito, algo pusilánime o pai e rexa e rigorista a nai, e os irmáns, dunha variada sensiblidade política, amplían o espectro ideolóxico da novela. En particular, o irmán Manrico, un personaxe capital na novela, que milita desde moi novo en partidos de esquerda, ou as súas irmás, sempre próximas a unha sensibilidade liberal e socialista, contaxiadas ademais polos ventos da modernidade que provén da Inglaterra dos Beatles, serven de antítese ás veleidades de rebeldía xuvenil de Accio. A súa experiencia política aparece misturada coa súa experiencia sexual (que ocupa moitas páxinas do libro, moi fermosas), froito do seu traballo como empregado nun hotel da praia máis próxima á súa casa.
É inevitable a consideración do relato como una novela de iniciación, na que non faltan as viaxes e os contactos con xente de distinta procedencia. A novela preséntase así como un retrato moi amplo da mocidade italiana (Milán e Roma erixidos como espazos fundamentais dos movementos estudiantís) dos anos sesenta. Non podía faltar en todo este traxecto, a descripción do que se deu en chamar os anni di piombo. Benassi, que se ofrece como un rapaz de acción, combativo, capaz de participar de forma agresiva en manifestacións contra Vietnam e os americanos ou contra a asinatura do acordo con Iugoslavia polo Triestino, coincide nalgunhas desas protestas estudiantís con xente da estrema esquerda (conta con todo detalle os sucesos de Valle Giulia na que houbo enfrontamentos entre a esquerda e militantes neofascistas, con Almirante polo medio subindo as escaleiras da Facultade de Arquitectura) e desa concorrencia nace, segundo a propia interpretación de Benassi, a tensión hostil entre ambos que configurará os terrorismos negros e roxos daqueles anos.
Benassi será expulsado do MSI por irreductible (incluso tras participar el mesmo sen sabelo en incruentos atentados terroristas) e aos poucos irá transitando cara os movementos de esquerda. Non quixera eu contar nada máis por non desvelar o rico proceso que amosa o autor do libro, pero a narración dos feitos sucedidos na Italia de finais dos 60 ofrece un extraordinario interese e non deixa indiferente a ningún lector. Esta perspectiva, claramente especial, a dun neofascista que vai virando pouco a pouco a posicións de esquerda, outorga aos feitos unha envergadura épica que merece a pena seguir coa parsimonia e a minuciosidade necesarias.
O estilo de Pennacchi non destaca por rasgos especiais: se cadra pola ausencia deles. A súa prosa é moi sinxela, ás veces incorrecta, algo desordenada en ocasións, pero ten todo o sabor entusiasta dun relato en constante efervescenza. A elocuencia do protagonista é admirable: apenas para de contar anécdotas, episodios, por nimios ou insubstanciais que estes sexan para o relato final: a suma incansable (ese atrapallamento narrativo) contribúe a pintar un cadro de época non digo que familiar para min pero si algo recoñecible, sobre todo nas relacións no interior da casa, na loita partidista, nos debates de estratexia política, e mesmo na orixe do discurso da violencia terrorista ou da necesidade de empregar a forza armada para obteren os fins perseguidos.
Parece raro que este libro non estea traducido, habida conta ademais do éxito indubidable ademais da película. Estou convencido de que un relato de tales características pode seducir ao lector desta outra Hesperia, por similitudes históricas, por vencellos doadamente identificables. Contado en primeira persoa, carece do pulo moralista esperable, e deixa que os sucesos conformen, sen apenas xuízos, o relato, sen que iso signifique todos e cada un dos actos teñan a correspondiente lectura moral, social ou política. Do conxunto fica, en todo caso, a diáfana impresión de que unha enteira xuventude dun país (non sei se a mellor xuventude), quedou ferida para sempre.
* Hai quen fala dunha variedade entre lingüístico-dialectal propia desta zona.
