1.
Privilexio.
Foi extraordinario privilexio, que
debo ao amigo Eduardo Pérez Rasilla, asistir a un ensaio xeral do Centro
Dramático Nacional na sala Francisco Nieva do Teatro Valle Inclán na praza
castiza de Lavapiés. A obra estreada, de Laila Ripoll, El triángulo azul, era unha incógnita sobre a que coñecía tema e
moi pouco máis, traido xa polo título: campo de concentración de Mauthausen,
prisioneiros republicanos españois. Privilexio, pois, e enigma.
2.
Montaxe.
A sala, unha caixa rectangular, montaba as
súas gradas en forma de L. O esceario ocupaba o resto do rectángulo escuro ao
mesmo nivel que os espectadores da primeira bancada. O chan estaba pintado para
simular o gris pardo do espazo onde se desenrola a acción: os barracóns, os
corredores do campo de Mauthausen. Unha alcantarilla no medio de todo cumpría
imperceptible a misión de punto de fuga. E sobre o chan apenas unha mesa e uns
cubos con función de cadeiras elementais. Ao fondo, unha escaleira, tamén en
forma de grada e, como telón, paneis de
apariencia metálica, entre oxidados e cinzentos. As partes
máis altas das dúas paredes serven de pantalla para proxecións de fotos e
imaxes. Os feixes entrecruzados de luz forman sobre os actores unha peculiar
nube de agudas atmósferas. Por momentos, véñenme á memoria as angulosidades, os
planos escalenos do museo xudeu de Berlín de Lübeskind. Desde onde miran os
espectadores, o esceario remata en ángulo recto: as liñas conflúen en vértice. Nas imaxes primeiras xorden, ademáis, liñas de tren que
conflúen, que se cortan e se abren, nunha clara imaxinería cortante. A montaxe
de El triángulo azul, con esas
tonalidades industriais, entre o cobalto elixido coma frío trasunto do sepia
das imaxes, o cobre e mailo ferro, e o vestiario coñecido de raias brancas e
azul desvaído dos uniformes, non pode ser máis impecable/implacable.
3.
Música. Controversia
En Mauthausen había música. Houbo, por
exemplo, grupos musicais de xitanos (ciganos, zíngaros) que, en ocasións tráxicamente
sinaladas, acompañaban aos prisioneiros á execución. No arquivo fotográfico do
campo poden verse diante do cortexo macabro. Na obra de Ripoll, tres músicos
(un violín, un acordeón, un clarinete) incorporánse ao elenco de personaxes e,
aínda que non falan, actúan sostendo a música da obra, elemento esencial da
dramaturxia. Sobre a base da verdadeira existencia de actuacións musicais no
campo, Laila Ripoll constrúe varias pezas de distintos xéneros musicais
populares, de moda durante os anos trinta e principios dos corenta en España:
chotis, polkas, valses, todos eles habituais nas revistas ou cuplés dos cafés
cantantes daquela época. Esas cancións son interpretadas cunha ledicia desbordante, coa súa picardía característica, pero sobre o fondo dunhas letras
que fan mención sarcástica e grotesca das condicións brutais dos campos de
exterminio. Ese contraste, que Ripoll encadra nunha certa tradición do grotesco
hispánico (moi discutible), resulta ferinte e acaba incomodando a boa parte dos
espectadores/as. Títulos como o Chotis do Crematorio resulta difícil de dixerir
e somete ao público a un dilema moral (moi interesante, tal vez; buscado, sen
dúbida) sobre a súa participación no espectáculo: loita entre rirse seguido da
extraordinaria actuación dos personaxes (con mesmo acenos cara ao público para
que aplaudan) ou permanecer serio (e irritado ou molesto) diante do que
constitúe con total evidencia un acto de suprema crueldade humana. Este
conflicto rondou boa parte da discusión ulterior sobre o espectáculo e mesmo
foi motivo de interpelación á propia dramaturga, quen admitiu a sorpresa por
que algúns espectadores aplaudiran algunha escea concreta, aceptou a duras
penas a idea de provocación pero recoñeceu que pretendía dar un golpe no
bandullo aos espectadores (nunha interesante -e discutible tamén- variante da
distancia brechtiana) para facelos escapar dunha empatía excesiva co contido e
impedir así contemplar o horror de forma especial. Non sei se iste asunto
traerá algún tipo de polémica interpretativa, ben política ben moral: a min,
xaora, resultoume controvertido e, polas interesantes charlas posteriores,
deume a impresión de que o impacto deste aspecto na obra foi moi común e
comentado.
4.
Trama, tema, personaxes.
Á marxe deste contraste que eu auguro
conflictivo (moita marxe me parece), a obra de Ripoll causa sensación: é
extraordinaria, mírese por onde se mire. O tema, de consabido, podería resultar un handicap; a bibliografía sobre a presencia dos españois en Mauthausen é grande e o risco de facer unha obra máis sobre os campos de concentración podería conducir a unha certa indiferencia.
Un personaxe real, Paul Ricken, nazi arrepentido, nazi confuso coa súa
propia deriva ideolóxica desde o nacionalismo panxermánico ata o miolo do delicto máis execrable, de clara estirpe heideggeriana, leva o fío conductor do relato dramático. Se cadra é o máis
feble da obra, tendo, creo eu, categoría de protagonista. As súas palabras ás veces son
demasiado redundantes, aínda que o monólogo seu co que se introduce a obra
(comeza cunha relación de músicos vencellados ás terras de Alemania, con
Bach á cabeza) ofrece un tono agónico interesante, tal vez demasiado monocorde.
Pero tal vez tamén son eu demasiado esixente coa función deste vello encargado
do arquivo fotográfico do campo. O encargado do campo tamén
ofrece perfís recoñecibles, algo tópicos na súa insania e crueldade, como cando
muda de forma radical o seu tono no momento en que fala coa súa muller por
teléfono ou como cando interpreta o seu sadismo extremo coa única muller do
elenco.
Non só Ricken e Schulz son personaxes que corresponden á realidade
histórica. Por riba deles aparecen os dous fotógrafos españois que máis tarde
serán definitivos na condena a morte de moitos dos responsables do campo de
Mauthausen, incluido Himmler, que aparece nalgúns momentos visitando o lugar.
Trátase do célebre Francisco Boix, colaborador de Antonio García, que logrou quitar do
campo os negativos coas fotos que os propios nazis facían de todas as
actividades criminais daquel Mauthausen. A historia dos catro anos de presencia
de españois en Mauthausen é dramatizada cunha solvencia absoluta, a través da
ollada particular destes fotógrafos republicanos (e comunistas) que manteñen a
memoria. As esceas nas que eles aparecen confiren un pathos especial á obra,
que, a risco de ofrecer un spoiler (coma o que descubre que don Quijote morre
ao final), resólvese en forma de apoteose épica, coa longa pancarta escrita en
español e colocada enriba da porta do campo de Mauthausen dando a benvida aos
libertadores americanos que se proxecta sobre os muros do esceario cos cánticos
de resistencia antifascista.
5.
Quevedo. O grotesco.
Unha escea de violencia, interpretada por un
personaxe que encarna ao propio Hitler ou á propia iconografía hitleriana,
chama a atención: pronuncia a berros o texto de Quevedo do Soño da Morte no que
describe as distintas clases de mortes. Ese texto, case oubeado nas últimas
liñas, resulta dunha efectividade dramática brutal, sobre todo para min, afeito
a unha leitura cínica e irónica do discurso quevediano. O de Quevedo complétase
coas imaxes dos caprichos goyescos proxectadas nun momento especialmente
climático da obra. Quérese apurar con estas chiscadelas a ligazón coa tradición
disque grotesca, esperpéntica avant la lettre, da literatura española. Non sei
se son necesarias esas esporas, pero para Valle aínda queda un bó tramo de
sátira ou sobran certas fonduras sentimentais. En todo caso, a min asaltoume o
vello dictado de Adorno, se pode haber revista ou cuplé despois de Auschwitz.
6.
Actores.
A interpretación nesta obra é colosal. Inflúe
a proximidade co público, pero a
potencia actoral sobresae de forma moi evidente. Forman un conxunto sublime.
Non podería destacar a ninguén, aínda que convén saber que o máis novo, Jorge
Varandela, procede da ESAD de Vigo. Supoño que agora non é difícil atopar un
elenco de rapaces relativamente novos dun talento descomunal. Non me atrevo a
establecer comparacións, pero o desta xente é para enmarcar. Son fantásticos.
Só por eles xa pagaría a pena ver esta obra.
7.
Conclusión.
El
triángulo azul hai que velo. É obrigatorio. É unha
desas obras que non deixan indiferente, que zurran ao espectador/a sen parar.
Que o/a poñen a proba. Que o/a comprometen a cada paso. Eu aquí rexistro as miñas
impresións, non todas positivas, para que se vexa que o meu interese foi total. O conxunto é magnífico, cunha oferta dramatúrxica ao meu xuízo perfecta.
Son máis de dúas horas de representación e o ritmo non decae nin un só instante,
con momentos (moitos) de alturas eminentes. O talento interpretativo é un
auténtico festín: non me estraña que ao rematar o ensaio xeral todos, ao
parecer, choraran, nunha mistura de ledicia eufórica polo óptimo da actuación e
pola intensidade emocional da materia tratada. Eu erguinme coma un resorte ao
final da representación para aplaudilos como se debe. Un agradecemento por
asistir a un deses instantes de plenitude que poucas veces unha obra de arte é
capaz de producir.
Vaian xa. Están ata o 25 de maio nesa mesma sala: se cadra
noutras xa non será o mesmo.
Nessun commento:
Posta un commento